01 – Εισαγωγή

Η σχολική βία και παραβατικότητα αποτελούν παγκόσμιο κοινωνικό φαινόμενο με πολυδιάστατη φύση σε ό,τι αφορά τις αιτίες και τις εκδηλώσεις τους. Τα τελευταία χρόνια, το θέμα της βίας βρίσκεται στο επίκεντρο του επιστημονικού ενδιαφέροντος και απασχολεί τόσο τον εκπαιδευτικό κόσμο, όσο και την κοινωνία ευρύτερα. Η σχολική βία και παραβατικότητα είναι, δυστυχώς, φαινόμενα τα οποία παρουσιάζουν ραγδαία αυξητική τάση στο σύγχρονο σχολικό περιβάλλον. Δεδομένα από την UNESCO (2019, 2023) αναφέρουν πως ένα (1) στα τρία (3) παιδιά επηρεάζονται από τον σχολικό εκφοβισμό, ενώ ταυτόχρονα περισσότερο από το 11% του παγκόσμιου σχολικού πληθυσμού είναι θύμα εκφοβισμού (WHO, 2024). Τα εν λόγω στατιστικά στοιχεία είναι αδιαμφισβήτητα ανησυχητικά, καθώς συνδέονται άμεσα με συνέπειες σε τομείς όπως η ακαδημαϊκή επίδοση, η συμμετοχή στις σχολικές δραστηριότητες, η ψυχική και σωματική υγεία του παιδιού (Downes and Cefai, 2016), η έλλειψη κινήτρων και προσπάθειας, η ψυχική και σωματική υγεία των εκπαιδευτικών, παράγοντες που επιδεινώνουν τον φαύλο κύκλο της βίας.

Το Υπουργείο Παιδείας, Αθλητισμού και Νεολαίας (ΥΠΑΝ) στην Κύπρο διατηρεί ως πάγια θέση την προώθηση του ασφαλούς σχολείου, δηλαδή την προστασία από όλες τις μορφές βίας, επιδιώκοντας να διασφαλίσει ότι τα σχολεία αποτελούν ένα ασφαλές περιβάλλον το οποίο προάγει τη συμμετοχή, τη συμπερίληψη, την καλλιέργεια αξιών και την ανάπτυξη των δυνατοτήτων όλων των μελών της σχολικής κοινότητας και ιδιαίτερα των μαθητών/μαθητριών. Ως εκ τούτου, το ΥΠΑΝ μέσω του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου Κύπρου (ΠΙ) – Παρατηρητηρίου για τη Βία στο Σχολείο (ΠΑ.ΒΙ.Σ.), προχώρησε στην υλοποίηση παγκύπριας έρευνας για το φαινόμενο της βίας στο σχολείο, η οποία ήταν διαχρονική και ολοκληρώθηκε σε διαδοχικές φάσεις (2019-2024). Στόχος της έρευνας ήταν, μεταξύ άλλων, η εξαγωγή βασικών αποτελεσμάτων και συμπερασμάτων σχετικά με τις μορφές, την έκταση και τις τάσεις της βίας, τα οποία θα οδηγήσουν σε εισηγήσεις σε επίπεδο εκπαιδευτικής πολιτικής για πρόληψη και διαχείριση του φαινομένου της βίας.

Σύμφωνα με τα ευρήματα της παγκύπριας έρευνας (2019-2024), οι ατομικοί παράγοντες που φαίνεται να προβλέπουν την εμπλοκή των μαθητών/μαθητριών σε επεισόδια σχολικής βίας είναι: οι μαθησιακές δυσκολίες και νευροαναπτυξιακές διαταραχές, το άγχος το οποίο προβλέπει σε πολύ σημαντικό βαθμό την «εναντιωματικότητα» και το αίσθημα του θυμού, τα χαρακτηριστικά προσωπικότητας (π.χ. ναρκισσισμός, σκληρότητα, αφοβία, παρορμητικότητα) και η έλλειψη συναισθηματικής ενσυναίσθησης. Πέραν των ατομικών χαρακτηριστικών, η έρευνα κατέδειξε και έναν αριθμό παραγόντων κινδύνου που σχετίζονται με το κοινωνικό περιβάλλον των μαθητών/μαθητριών, όπως: αγχωτικά γεγονότα (COVID-19, οικονομική και οικογενειακή κατάσταση), οι σχολικές συγκρούσεις και η περιθωριοποίηση από συνομηλίκους. Εκτός από τους παράγοντες κινδύνου, μελετήθηκαν και οι παράγοντες προστασίας που συμβάλλουν στη μείωση της πιθανότητας εμφάνισης βίαιης συμπεριφοράς και στην προαγωγή ενός ασφαλούς και υποστηρικτικού σχολικού περιβάλλοντος. Οι παράγοντες προστασίας που ανέδειξε η παγκύπρια έρευνα (2019-2024) διακρίνονται επίσης σε ατομικό και κοινωνικό επίπεδο. Στους ατομικούς παράγοντες προστασίας συμπεριλαμβάνεται η ψυχική ανθεκτικότητα του μαθητή/της μαθήτριας, η γνωστική ενσυναίσθηση και η ικανότητα ανάπτυξης δεσμού ως κοινωνική δεξιότητα, ενώ στους περιβαλλοντικούς οι πρακτικές πρόληψης και οι παρεμβάσεις από τη σχολική μονάδα, η οικογένεια, η υποστήριξη από συνομηλίκους και το θετικό σχολικό κλίμα. Τα πιο πάνω ευρήματα επιβεβαιώνουν τη διεθνή βιβλιογραφία (Farrington, 1993; Olweus, 1994).

Στη βάση των ερευνητικών δεδομένων που συλλέγηκαν, το ΥΠΑΝ προχώρησε στη διαμόρφωση της νέας Εθνικής Στρατηγικής για την Πρόληψη και Διαχείριση της Βίας στο Σχολείο 2024-2028 (ΕΣ)* . Η ΕΣ στοχεύει στη διαμόρφωση ενός ασφαλούς, φιλικού και ποιοτικού σχολικού περιβάλλοντος το οποίο να προάγει ειρηνικές στάσεις και αξίες και να επικεντρώνεται στην ανάπτυξη κοινωνικών και μαθησιακών δεξιοτήτων (WHO, 2019).

Στόχος της ΕΣ είναι να παρέχει ένα ολοκληρωμένο Σχέδιο Δράσης το οποίο θα συμβάλει αφενός στην πρόληψη της σχολικής βίας, μέσω της έμφασης στην ανάπτυξη κοινωνικών δεξιοτήτων και αφετέρου στη διαχείριση της σχολικής βίας, μέσω άμεσων και αποτελεσματικών παρεμβάσεων όταν παρατηρηθούν φαινόμενα βίας ή παραβατικότητας. Για τη διαμόρφωση της ΕΣ μελετήθηκε ένα εύρος βιβλιογραφικού υλικού προκειμένου να εντοπιστούν νέες διεθνείς πρακτικές και τάσεις στην πρόληψη και διαχείριση της βίας στο σχολείο, να μελετηθούν δράσεις που εφαρμόστηκαν καταγράφοντας θετικά αποτελέσματα, και να διασφαλιστεί συμμόρφωση της Στρατηγικής με διεθνή πρότυπα και κατευθυντήριες γραμμές.

Πιο συγκεκριμένα, κατά τη διαμόρφωση της Στρατηγικής λήφθηκαν υπόψιν διεθνή εγχειρίδια, στρατηγικές και σχέδια δράσης όπως το εγχειρίδιο κατευθυντήριων γραμμών «Integrated strategy against violence» του Συμβουλίου της Ευρώπης, το διαγνωστικό εργαλείο «Safe to Learn Diagnostic Tool» της UNESCO, το έγγραφο πολιτικής «Let’s decide how to measure school violence/Global Education Monitoring Report» της UNESCO και η στρατηγική «The Global Partnership to End Violence Against Children».

Με βάση τη σύγχρονη βιβλιογραφία η διαχείριση του φαινομένου της σχολικής βίας και παραβατικότητας στηρίζεται στην ολιστική προσέγγιση, εμπλέκοντας τόσο τους/τις μαθητές/μαθήτριες, όσο και τους/τις εκπαιδευτικούς και τους γονείς/κηδεμόνες, καθώς η συνεργασία όλων των εμπλεκόμενων μερών, με την ανάλογη στήριξη από υποστηρικτικά συστήματα και μηχανισμούς, μπορεί να βοηθήσει στην πιο έγκαιρη και αποτελεσματική διαχείριση αλλά και πρόληψη του φαινομένου (Council of Europe, 2006).

Συγκεκριμένα, ο ρόλος των εκπαιδευτικών είναι καίριας σημασίας στη διαμόρφωση ενός ασφαλούς συναισθηματικού πλαισίου στο σχολείο, καθώς, μέσα από τη σχέση εμπιστοσύνης που αναπτύσσουν με τους/τις μαθητές/μαθήτριες, μέσα από τον τρόπο που οι ίδιοι/ίδιες διαχειρίζονται περιστατικά αλλά και από τα πρότυπα συμπεριφοράς που προβάλλουν, μπορούν να διαμορφώσουν τις συμπεριφορές των μαθητών/μαθητριών και να συμβάλουν στην πρόληψη φαινομένων βίας και παραβατικότητας αλλά και στην έγκαιρη και αποτελεσματική διαχείρισή τους (UNESCO, 2022). Επιπλέον, κρίσιμης σημασίας είναι και ο ρόλος των γονέων/κηδεμόνων, καθώς, τα πρότυπα συμπεριφοράς που επιδεικνύουν μπροστά στα παιδιά τους αλλά και οι αξίες με τις οποίες τα μεγαλώνουν αποτελούν παράγοντες προστασίας από βίαιες ή παραβατικές συμπεριφορές (WHO, 2019). Συνεπώς, ένας βασικός στόχος του Σχεδίου Δράσης της νέας Εθνικής Στρατηγικής είναι η εκπαίδευση και ενδυνάμωση τόσο των εκπαιδευτικών όσο και των γονέων/κηδεμόνων, για πρόληψη και διαχείριση της σχολικής βίας, καθώς όπως αναφέρθηκε και προηγουμένως, ο τρόπος που οι ίδιοι/ίδιες διαχειρίζονται περιστατικά και μεταφέρουν αξίες και πρότυπα συμπεριφοράς στους/στις μαθητές/μαθήτριες είναι καθοριστικός στην πρόληψη και ορθή διαχείριση περιστατικών (UNESCO, 2022 & WHO, 2019) – (Πυλώνας 2: Εκπαίδευση και ενδυνάμωση εκπαιδευτικών και γονέων/κηδεμόνων για πρόληψη και διαχείριση της σχολικής βίας).

Αδιαμφισβήτητα σημαντική είναι η συμβολή των μαθητών/μαθητριών στον σχεδιασμό και στην υλοποίηση της Στρατηγικής, καθώς η εμπλοκή τους στα κέντρα λήψης αποφάσεων, όπως και η οικοδόμηση κοινωνικών και συναισθηματικών δεξιοτήτων μπορούν να δράσουν ως παράγοντες πρόληψης και διαχείρισης περιστατικών βίας ή παραβατικότητας (Council of Europe, 2006). Λαμβάνοντας υπόψιν σχετικά δεδομένα της βιβλιογραφίας, στο Σχέδιο Δράσης περιλαμβάνεται ο στόχος της εκπαίδευσης και ενδυνάμωσης των παιδιών για πρόληψη και διαχείριση της σχολικής βίας (Πυλώνας 3: Εκπαίδευση και ενδυνάμωση παιδιών για πρόληψη και διαχείριση της σχολικής βίας).

Επιπρόσθετα, στη βάση της ολιστικής προσέγγισης για την αποτελεσματική υλοποίηση της Στρατηγικής, είναι απαραίτητο να υπάρχουν και οι ανάλογοι υποστηρικτικοί μηχανισμοί , έτσι ώστε να μπορούν με τα ανάλογα συστήματα συλλογής και ανάλυσης δεδομένων να διευκολύνουν και να τροποποιούν δράσεις και προσεγγίσεις βάσει των αναγκών και των περιστατικών που παρατηρούνται (WHO, 2019) – (Πυλώνας 4: Μηχανισμοί παρακολούθησης και υλοποίησης των πολιτικών και καταγραφής φαινομένων βίας).

Επιπλέον, μέσω της έμφασης στη δημιουργία συμπεριληπτικών σχολείων, της προαγωγής κουλτούρας σεβασμού της διαφορετικότητας και της διαφύλαξης όλων των εμπλεκόμενων μερών από οποιαδήποτε μορφή ρατσισμού, μπορεί να επιτευχθεί ένα κλίμα φυσικής και συναισθηματικής ασφάλειας προς τα μέλη των σχολικών μονάδων, γεγονός που αποτελεί παράγοντα πρόληψης και ορθής διαχείρισης περιστατικών σχολικής βίας (UNESCO, 2021). Η επιδίωξη της συμπερίληψης. θα συμβάλει στη διασφάλιση ενός κλίματος χωρίς προκαταλήψεις και στερεότυπα, αποτελώντας ακόμη ένα παράγοντα πρόληψης φαινομένων βίας ή εκφοβισμού και συμβάλλοντας σε μια ορθή προσέγγιση ως προς τη διαχείριση περιστατικών. Επιπρόσθετα έρευνες δείχνουν πως αποτελεσματικές πρακτικές πρόληψης της βίας και της παραβατικότητας σχετίζονται με την ανάπτυξη δεξιοτήτων επίλυσης προβλήματος, διαχείρισης θυμού, επίλυσης συγκρούσεων, έκφρασης συναισθημάτων, συνεργασίας και ενσυναίσθησης (Μπίμπου – Νάκου & Νικηφορίδης, 2016) (Πυλώνας 1: Διασφάλιση ασφαλούς και συμπεριληπτικού σχολικού περιβάλλοντος).

Πέραν της βιβλιογραφίας, για τον σχεδιασμό της ΕΣ λήφθηκε υπόψιν η πολιτική του ΥΠΑΝ όπως παρουσιάζεται με τα μέτρα που εγκρίθηκαν από το Υπουργικό Συμβούλιο την 1/11/2023 για την πρόληψη και αντιμετώπιση της βίας και της παραβατικότητας στα σχολεία, μεταξύ των οποίων είναι η απλοποίηση των διαδικασιών διαχείρισης κρίσεων, η εισαγωγή προληπτικών προγραμμάτων στην προσχολική ηλικία, αλλά και η αύξηση της φρούρησης των σχολείων (ΥΠΑΝ, 2023). Ως εκ τούτου, τα νέα μέτρα και οι νέες προτεραιότητες του ΥΠΑΝ συμπεριλήφθηκαν στη διαμόρφωση του σχετικού Σχεδίου Δράσης, καθώς αποτελούν άμεσα εφαρμόσιμες ενέργειες αναφορικά με το φαινόμενο της βίας και της παραβατικότητας στα σχολεία.

Επιπρόσθετα, με τα νέα μέτρα που υιοθετεί το ΥΠΑΝ σε συνδυασμό με τις δραστηριότητες που προωθούνται με την νέα Ε.Σ., επιδιώκεται η συνεργασία για την αντιμετώπιση του πολυδιάστατου φαινομένου της βίας και της παραβατικότητας μέσα από συνέργειες με άλλους κοινωνικούς φορείς αλλά και μέσω της διασύνδεσης με υπάρχουσες Νομοθεσίες και Στρατηγικές που βρίσκονται σε ισχύ αυτή τη στιγμή στη χώρα μας. (Πυλώνας 5: Δημιουργία Συνεργειών με άλλους φορείς).

Τέλος, ένα επιπλέον σημαντικό στοιχείο που αναδείχθηκε μέσα από διεθνείς έρευνες είναι η έμφαση τόσο σε ενέργειες πρόληψης για ενδυνάμωση ενάντια στην εκδήλωση περιστατικών όσο και σε δράσεις διαχείρισης περιστατικών, όταν αυτά προκύπτουν (WHO, 2019). Συνεπώς, το Σχέδιο Δράσης και οι θεματικές/πυλώνες που περιλαμβάνονται σε αυτό καλύπτουν τόσο την πρόληψη όσο και τη διαχείριση περιστατικών. Η υλοποίηση της νέας ΕΣ στοχεύει να έχει θετική επίδραση στην πρόληψη της βίας και της παραβατικότητας μακροπρόθεσμα, όπως και να μειώσει τον αριθμό των περιστατικών, βελτιώνοντας την ποιότητα ζωής όλων των εμπλεκομένων και μειώνοντας το κόστος που επιφέρουν οι παραβατικές και βίαιες συμπεριφορές.

Σκοπός του παρόντος αρχείου είναι να παρουσιαστεί η Εθνική Στρατηγική για την Πρόληψη και Διαχείριση της Βίας στο Σχολείο, 2024 – 2028 και το συναφές Σχέδιο Δράσης. Για τη διαμόρφωσή τους ζητήθηκε η γνώμη των Εταίρων της Στρατηγικής ως προς τις προτεινόμενες θεματικές/πυλώνες και δράσεις. Οι απόψεις των Εταίρων συλλέχθηκαν μέσω ερωτηματολογίου και στη συνέχεια μέσω διαδικτυακών εργαστηρίων. Επιπλέον διενεργήθηκαν ατομικές συνεντεύξεις με αριθμό εμπλεκόμενων φορέων για τη συλλογή απόψεων ως προς την αποστολή και τις προτεινόμενες δράσεις της νέας ΕΣ. Ακολούθως, και στη βάση των συμπερασμάτων που συγκεντρώθηκαν κατά την αξιολόγηση της προηγούμενης Εθνικής Στρατηγικής (Εθνική Στρατηγική για την Πρόληψη και Διαχείριση της Βίας στο Σχολείο 2018 – 2022) και του Σχεδίου που προτάθηκε για τη νέα Εθνική Στρατηγική από την εταιρεία KPMG, διαμορφώθηκε νέο Σχέδιο, το οποίο προωθήθηκε για διαβούλευση με τους Εταίρους, με στόχο τη διαμόρφωση του τελικού κειμένου.

Επισημαίνεται ότι η προσέγγιση της ΕΣ είναι ανθρωποκεντρική, ολιστική, ισορροπημένη και επιστημονικά τεκμηριωμένη ως προς την πρόληψη και διαχείριση του φαινομένου της βίας στο σχολείο. Οι μεθοδολογίες που χρησιμοποιήθηκαν για τη διαμόρφωσή της είναι τα μοντέλα PRISM, VMOST, και SEM, τα οποία εξειδικεύονται στην αξιολόγηση και στον σχεδιασμό στρατηγικών και συμπεριλαμβάνουν τους βασικούς πυλώνες όπως το όραμα, οι κανόνες, οι τακτικές και τα διάφορα επίπεδα στα οποία πρέπει να βασίζεται η κάθε στρατηγική.

*Εν αναμονή της τροποποίησης της νομοθεσίας «Ο περί της Πρόληψης και Αντιμετώπισης της Ενδοσχολικής Βίας (Τροποποιητικός) Νόμος του 2024» ώστε να εκσυγχρονιστούν διατάξεις της και να καταστεί δυνατή η εφαρμογή της, δύναται μελλοντικά να τροποποιηθούν κάποιες δράσεις.

Τέλος